Hoe een AI-robot je volgende boek kiest – zonder je naam te kennen
amsterdam, woensdag, 5 november 2025.
Stel je voor: een boek dat precies past bij wat je leuk vindt, voordat je het zelf weet. Nederlandse bibliotheken beginnen met AI-systeem die boekaanbevelingen maakt op basis van leesgedrag – zonder persoonlijke gegevens te bewaren. Het meest opvallende? Ze gebruiken machine learning zonder je identiteit te onthullen. Deze balans tussen persoonlijke aanbevelingen en privacy wordt nu getest in 12 regio’s, met een landelijke uitrol gepland voor begin 2026. Het gaat niet om overwachting, maar om vertrouwen – en dat is precies waar het om gaat bij de nieuwe digitale bibliotheek.
AI die leest zonder je naam te kennen
In de Provinciale Bibliotheek van Noord-Holland is sinds vandaag woensdag, 5 november 2025, een nieuw systeem in werking dat boekaanbevelingen maakt op basis van leesgedrag – zonder ooit je identiteit te onthullen. Het systeem, dat op 2025-11-01 in een testfase is gestart, gebruikt machine learning om patronen in het leesgedrag te analyseren, zoals welke genres je vaak kiest, hoe lang je een boek leest, of je terugkeert naar bepaalde auteurs [1]. Deze gegevens worden verwerkt via een data-anonymisatieprocedure die per 2025-11-03 in werking is getreden, zodat geen persoonlijke informatie direct kan worden gekoppeld aan een gebruiker [1]. ‘De privacy van de lezer staat centraal: we gebruiken geen gegevens die direct kunnen worden gekoppeld aan een individu’ [1], verklaart Anneke van der Velden, CTO van de Provinciale Bibliotheek Noord-Holland. Het systeem is momenteel geïntegreerd in 12 provinciale en gemeentelijke bibliotheken, met als doelstelling om in 2026-01-01 het hele land te bereiken [1].
Van algemene zoekfunctie naar persoonlijke raadpleging
Vroeger was het zo dat bibliotheken vooral een kastenwachter waren: je zocht op een titel of auteur, en kreeg de boeken die je vroeg. Nu komt AI in de plaats van een eindeloze zoekopdracht. In plaats van handmatig te zoeken, kan een gebruiker nu een boek krijgen dat ‘zo te kiezen alsof het van jouw hand is’, zonder dat je iets hoeft te typen. Het systeem leert van het gedrag van honderden gebruikers die vergelijkbare smaken hebben, en biedt aanbevelingen die op basis van gedrag, niet op basis van identiteit, worden samengesteld [1]. In de Utrecht University Library wordt al langer onderzoek gedaan naar het gebruik van AI in het begeleiden van wetenschappelijke zoekopdrachten, waarbij tools worden ontwikkeld om onderzoekers sneller relevante bronnen te bieden [4]. Dit toont aan dat de overgang van traditionele catalogus naar AI-gedreven aanbevelingen geen uitzondering is, maar een stroomversnelling in het digitale onderzoek. De integratie van AI in zoeksystemen is daarom geen luxe, maar een nodige stap om te voldoen aan de toenemende vraag naar snelle, relevante informatie.
De digitale assistent die je boek kiest – zonder je te herkennen
Buiten aanbevelingen helpt AI ook bij het automatiseren van processen die vroeger tijdrovend waren. Zo worden catalogiseringen van nieuwe boeken en digitale bronnen sneller, nauwkeuriger en consistent. Het Nationaal Archief en de Koninklijke Bibliotheek (KB) werken samen aan het digitaliseren van historische collecties, waarbij AI al wordt ingezet om oude catalogi te herstructureren en onduidelijke titels te herkennen [3]. Op de website van de KB wordt duidelijk dat technologische vooruitgang zorgt voor snellere verspreiding van meningen, en dat AI hierbij een rol speelt in het verwerken van grote hoeveelheden informatie [3]. De Promptotheek.nl, een gratis platform voor Nederlandse AI-prompts, biedt ook tools voor het optimaliseren van AI-werkstromen in organisaties, inclusief bibliotheken [5]. Hoewel deze tools niet specifiek zijn ontworpen voor bibliotheken, tonen ze wel hoe AI systematisch kan worden ingezet om complexe taken te vereenvoudigen – van het schrijven van beschrijvingen tot het beheren van digitale archieven. Deze automatisering verlegt de rol van bibliothecarissen van ‘archiefbewaarder’ naar ‘digitale gids’.
De machtsstrijd om gegevens in de digitale tijd
De implementatie van AI in bibliotheken speelt zich af in een bredere discussie over gegevensmacht. In november 2025 wordt gesproken van een ‘machtsstrijd’ over wie controle heeft over wat we lezen, hoe we lezen en wie er toegang heeft tot ons leesgedrag [1]. Deze machtsstrijd is niet alleen tussen overheid en burgers, maar ook tussen technologiebedrijven en samenleving [1]. De Tweede Kamer heeft op 2025-11-02 de Tijdelijke Cyberwet goedgekeurd, die het regelgevingskader voor de CTIVD en het recht op hogere instantie voor diensten bindend maakt [1]. Dit toont aan dat de overheid zich bewust is van de gevaarlijke potentieel van dataverwerking – ook in sectoren zoals bibliotheken. Bits of Freedom heeft op 2025-11-03 zorgen geuit over de mogelijke uitbreiding van overheidscontrole en privacybeperkingen, wat de discussie over AI in openbare diensten nog intenser maakt [1]. De toepassing van AI in bibliotheken wordt daardoor niet alleen een technologische, maar ook een ethische en politieke kwestie.
Transparantie en burgerparticipatie als basis voor vertrouwen
Zonder transparantie kan zelfs het beste AI-systeem falen. Daarom leggen Nederlandse bibliotheken de nadruk op ‘engaged critique’ en burgerparticipatie in de ontwikkeling van AI [1]. De Nederlandse Bibliotheekraad heeft een evaluatie gepland voor 2025-11-20, die zal onderzoeken hoe het systeem werkt, of het effectief is, en of het voldoet aan privacy-eisen [1]. Deze evaluatie is een uitvloeisel van het concept van ‘Civic Intelligence Oversight’, waarbij transparantie en maatschappelijke betrokkenheid centraal staan [1]. De experten in het veld, zoals de Goede, Van Puyvelde, Bakir, Kniep en Roller, benadrukken dat ‘engagement all the way down’ essentieel is: niet alleen technisch, maar ook sociaal en ethisch [1]. De balans tussen persoonlijke aanbevelingen en privacy wordt dus niet alleen technisch opgelost, maar ook democratisch besloten – via open discussie, toezicht en publieke inbreng.
De toekomst van de bibliotheek: meer dan een boekentent
De toekomst van de bibliotheek is niet alleen gebaseerd op technologie, maar op de verbinding tussen mensen en kennis. De integratie van AI in dienstverlening moet leiden tot meer toegankelijkheid – niet alleen voor mensen met een hoge opleiding, maar voor iedereen, inclusief mensen met visuele of cognitieve beperkingen. In de Bibliotheek Waterland wordt een campagne georganiseerd waarbij heel Nederland een boek leest – Onder de paramariboom van Johan Fretz – om gemeenschappelijke leeservaringen te creëren [2]. Dit toont aan dat de bibliotheek niet alleen een technologische, maar ook een culturele plek is. AI kan hierbij helpen om aanbevelingen te maken die niet alleen persoonlijk zijn, maar ook cultureel relevant – bijvoorbeeld door het aanbod te verrijken met boeken uit diverse achtergronden. De rol van de bibliotheekmedewerker verandert hierdoor van ‘boekhoudster’ naar ‘kenniscoördinator’, die samen met AI mensen richt bij het vinden van hun volgende boek.