Hoe bibliotheken verantwoord AI gebruiken zonder de publieke waarde te verliezen
Den Haag, donderdag, 27 november 2025.
Binnen de Koninklijke Bibliotheek wordt momenteel een kwalitatief onderzoek uitgevoerd naar de verantwoorde inzet van kunstmatige intelligentie in het openbare bibliotheekwerk. Een van de meest intrigerende bevindingen: AI-systemen functioneren vaak als ‘black boxes’, waarbij het proces achter een uitkomst voor mensen niet te verklaren is. Dit creëert een uitdaging voor transparantie en democratische toegang tot kennis – precies de kernwaarden waar bibliotheken voor staan. Het onderzoek zoekt naar concrete diensten en tools die de sector kunnen ondersteunen bij het combineren van technologische vooruitgang met ethische verantwoordelijkheid. Het doel is om een praktisch kader te ontwikkelen dat zorgt voor inclusiviteit, betrouwbaarheid en publieke waarde, zonder de kracht van AI te ondermijnen.
AI als black box: de transparantie uitdaging in bibliotheken
Binnen het openbare biblitheekwerk groeit de inzet van kunstmatige intelligentie (AI), maar met die groei komt een fundamentele uitdaging: de transparantie van AI-systemen. Ivar Timmer, lector Legal Management & Technology aan de Hogeschool van Amsterdam, benadrukt dat generatieve AI vaak fungeert als een ‘black box’, waarbij het proces dat leidt tot een bepaalde uitkomst voor mensen ‘menselijkerwijze onmogelijk’ is te verklaren [1]. Dit staat haaks op een van de kernwaarden van bibliotheken: democratische toegang tot kennis. Als gebruikers niet kunnen achterhalen hoe een aanbeveling of zoekresultaat tot stand is gekomen, verliest de informatie haar betrouwbaarheid. Het onderzoek van de Koninklijke Bibliotheek richt zich daarom op het ontwikkelen van tools die zorgen voor een verantwoorde inzet van AI, zonder de publieke waarde van transparantie en verantwoording te ondermijnen [2]. Deze kritische invalshoek is niet alleen relevant voor technologie, maar ook voor het rechtssysteem: Timmer wijst erop dat de kwaliteit van de moderne rechtsstaat voor een relevant deel wordt bepaald door de kwaliteit van de ondersteunende technologie [1].
Van zoeksystemen tot digitale assistenten: AI-toepassingen in praktijk
AI wordt al op verschillende manieren ingezet binnen moderne bibliotheken. AI-gedreven zoeksystemen kunnen gebruikers sneller helpen bij het vinden van relevante bronnen door taalmodellen te gebruiken die context en betekenis analyseren [2]. Persoonlijke aanbevelingen, zoals die in de Kulturhus Borne - Bibliotheek, worden op basis van gebruikersgedrag en voorkeuren gemaakt, wat de ervaring van bezoekers verrijkt [3]. Automatische catalogisering maakt het mogelijk om grote hoeveelheden materiaal efficiënter te ordenen, wat de arbeidsbelasting voor medewerkers verlaagt [2]. Digitale assistenten, zoals chatbots in de digitale dienstverlening, bieden 24/7 ondersteuning bij vragen over openingstijden, voorwaarden of boekbeschikbaarheid [4]. Deze toepassingen verbeteren de dienstverlening, maar vereisen wel een sterke focus op ethiek en privacy. De VVBAD heeft sinds 2 februari 2025 een AI-geletterdheidvereiste ingevoerd voor gebruik van tools zoals ChatGPT en Copilot binnen de informatiemanagementsector in Vlaanderen, wat aangeeft dat de sector zich bewust is van de risico’s van ongecontroleerd gebruik [5].
De veranderende rol van bibliotheekmedewerkers in de AI-omgeving
Met de groei van AI in het biblitheekwerk verandert de rol van medewerkers van uitvoerende catalogisten naar curator van kennis, toezichthouder op AI-uitkomsten en coach voor gebruikers [2]. Het onderzoek van de Koninklijke Bibliotheek richt zich op het ontwikkelen van richtlijnen die de sector ondersteunen bij het verantwoord gebruik van AI, zowel technisch als ethisch [2]. Medewerkers worden gevraagd om niet alleen technische vaardigheden te ontwikkelen, maar ook kritische denkvaardigheden om de output van AI te beoordelen op betrouwbaarheid, bias en inclusiviteit. Ivar Timmer benadrukt dat AI ‘geen betekenis en geen wereldbeeld’ heeft, en dus altijd afhankelijk is van menselijk oordeel voor juste beslissingen [1]. Deze verantwoordelijkheid vereist diepgaande training, zoals die wordt gegeven in de VVBAD-cursussen over effectief AI-gebruik, kansen, risico’s en verschillen tussen tools [5].
Privacy, toegankelijkheid en de democratisering van kennis
De toegankelijkheid van AI-diensten is essentieel voor de democratisering van kennis, maar ook een bron van zorg. Bij het gebruik van AI-systemen kunnen gebruikersgegevens worden verzameld, wat leidt tot privacyrisico’s, vooral bij het gebruik van externe tools zoals ChatGPT [5]. De Koninklijke Bibliotheek zoekt daarom naar diensten die zorgen voor een verantwoorde balans tussen innovatie en privacybescherming. Het onderzoek richt zich op het toepassen van publieke waarden zoals inclusiviteit en democratische toegang, wat betekent dat AI-diensten ook moeten werken voor mensen met beperkingen of een lagere digitale vaardigheid [2]. Deze focus is ook zichtbaar in de VVBAD-activiteiten, zoals de driedelige cursus ‘Geef vorm aan jouw archief!’ en de bijscholing Belevenisbibliotheek, die zich richten op het versterken van vaardigheden binnen de sector [5].
De toekomst van bibliotheken: een kader voor verantwoorde AI
Het doel van het onderzoek van de Koninklijke Bibliotheek is het ontwikkelen van een praktisch kader voor verantwoord AI-gebruik, gebaseerd op gesprekken met experts, literatuuronderzoek en analyse van bestaande projecten [2]. Het project is onderdeel van het nationale programma Werk aan Uitvoering (WaU) van het Ministerie van SZW, dat uitvoeringsorganisaties in de publieke dienstverlening wil versterken [2]. Het resultaat is een onderzoeksrapport met aanbevelingen voor nieuwe producten en diensten die de sector ondersteunen bij het verantwoord omgaan met AI en het toepassen van publieke waarden [2]. Deze aanpak is in lijn met de visie van Ivar Timmer, die waarschuwt voor het gebruik van AI zonder menselijke controle, en benadrukt dat technologie alleen een positieve bijdrage kan leveren als deze geïntegreerd is in een ethisch kader [1].