Waarom AI in de rechtspraak nooit de mens kan vervangen
Den Haag, woensdag, 5 november 2025.
Hoewel AI steeds vaker wordt ingezet voor het samenvatten van dossiers en het schrijven van uitspraken, blijft de menselijke maat onvervangbaar – want AI ziet tranen bij een getuige, maar begrijpt niet waarom ze vloeien. Raadsheer Manuella van der Put benadrukt dat technologie alleen een hulpmiddel is: het moet scherpte, bewustzijn en lef van rechters aanvullen, niet vervangen. Deze onmisbare menselijke dimensie is precies wat de rechtspraak nodig heeft in een tijd van snelle digitalisering. De echte uitdaging is niet techniek, maar ethiek: hoe houden we de balans tussen efficiëntie en rechtvaardigheid, tussen logica en empathie?
AI als spiegel: van efficiëntie naar ethische verantwoordelijkheid
In het tijdperk van snelgroeiende AI-technologieën in de rechtspraak wordt de rol van menselijke besluitvorming steeds meer onder druk gezet. Raadsheer Manuella van der Put, werkzaam bij het gerechtshof ’s-Hertogenbosch, benadrukt dat AI niet bedreiging hoeft te zijn, maar juist een kans is – zo lang het verantwoord, transparant en met oog voor de menselijke maat wordt ingezet [link: https://www.itenrecht.nl/artikelen/op-13-november-start-de-zesde-editie-van-de-mr-s-k-martens-academie]. Haar perspectief is gebaseerd op praktijkervaringen uit haar promotieonderzoek over een AI-systeem dat zelfstandig verkeersboetes kon beoordelen, dat in 2024 werd afgerond en sindsdien is uitgebreid met recente toepassingen in de praktijk [link: https://www.mr-online.nl/rechtspraak-is-mensenwerk-juist-in-het-tijdperk-van-ai/]. Zij stelt dat AI ‘ziet’ wat er gebeurt – zoals tranen bij een getuige – maar ‘begrijpt’ niet waarom die tranen vloeien, omdat het geen empathie of contextuele bewustzijn heeft [link: https://www.mr-online.nl/rechtspraak-is-mensenwerk-juist-in-het-tijdperk-van-ai/]. Deze kloof tussen waarneming en begrip vormt de kern van de ethische uitdaging: hoe houden we de balans tussen technologische efficiëntie en menselijke rechtvaardigheid? De Rechtspraak werkt aan een interne ChatGPT-variant speciaal ontwikkeld voor juridische toepassing; Van der Put verwacht binnenkort de eerste presentatie van dit systeem, wat aangeeft dat de overgang van experiment naar gebruik op volle toer wordt voorbereid [link: https://www.mr-online.nl/rechtspraak-is-mensenwerk-juist-in-het-tijdperk-van-ai/].
Van automatisering naar verantwoord gebruik: de noodzaak van AI-geletterdheid
De verantwoorde toepassing van AI in de rechtspraak is niet alleen afhankelijk van technologie, maar ook van de kennis en vaardigheden van de gebruikers. De Europese AI-verordening, die in werking is getreden, vereist een bepaald niveau van AI-geletterdheid, wat in de zorgsector al wordt geïmplementeerd via de ontwikkeling van AI-competentiesets voor aios en medisch specialisten [link: https://demedischspecialist.nl/nieuwsoverzicht/nieuws/verantwoord-gebruik-van-ai-wat-moet-een-zorgprofessional-weten-en-kunnen]. In de rechtspraak is die vaardigheid even cruciaal. De autoriteit Persoonsgegevens publiceerde op 28 oktober 2025 een handreiking ‘Verder bouwen aan AI-geletterdheid’, die de wettelijke verplichting onder de AI-verordening benoemt en een actieplan met praktijkvoorbeelden voor een duurzame aanpak biedt [link: https://theinnovativelawyer.ai/insights]. Raadsheer Van der Put benadrukt dat het gebruik van generatieve AI in het juridische proces geen automatische oplossing is: ‘Als je altijd A beslist en ineens B doet, dan moet je dat kunnen uitleggen. Dat is geen bedreiging, maar juist een kans om onze motivering te versterken.’ [link: https://www.mr-online.nl/rechtspraak-is-mensenwerk-juist-in-het-tijdperk-van-ai/]. De toezichthouders AFM en DNB waarschuwden op 4 november 2025 voor concentratie- en systeemrisico’s in de financiële sector door toenemende digitale afhankelijkheid van niet-Europese IT-leveranciers, wat wijst op een bredere noodzaak van digitale autonomie en kritisch denken bij het gebruik van AI [link: https://theinnovativelawyer.ai/insights]. In het kader van de toezichthouders is er ook een gebrek aan overzicht en coördinatie, wat experts oproept tot de instelling van een centrale toezichtshub, bijvoorbeeld door het SDT structureel uit te bouwen [link: https://theinnovativelawyer.ai/insights].
De grens tussen hulpmiddel en oordeelvanger: gevaarlijke grensoverschrijdingen
Hoewel AI wordt ingezet voor het samenvatten van dossiers, signaleren van termijnen en anonimiseren van uitspraken, is het gebruik ervan als bewijsmiddel extreem gevaarlijk en onverantwoord. Van der Put waarschuwt expliciet: ‘Als een advocaat straks met een AI-video zwaait, moeten we extreem kritisch zijn. Wie spreekt daar eigenlijk? En klopt het wat we zien?’ [link: https://www.mr-online.nl/rechtspraak-is-mensenwerk-juist-in-het-tijdperk-van-ai/]. Deze waarschuwing is gebaseerd op de opkomst van generatieve AI die niet alleen tekst maar ook beelden en audio kan vervaardigen, wat de authenticiteit en betrouwbaarheid van bewijsmiddelen ondermijnt. De mogelijkheid tot het gebruik van AI-gegenereerde content in juridische procedures wordt niet alleen besproken in Nederland, maar ook in grote internationale rechtszaken. Op 4 november 2025, een dag voor deze publicatie, oordeelde de High Court in Londen in de zaak Getty Images v. Stability AI, waarin het bedrijf werd beschuldigd van het ongeautoriseerde gebruik van miljoenen foto’s voor het trainen van AI-modellen [link: https://www.ai-forum.nl/]. Deze zaak is een duidelijk signaal dat auteursrecht en digitalisering op een kruispunt staan. In een andere rechtszaak, GEMA v. OpenAI, wordt de Duitse muziek-auteursrechtenorganisatie OpenAI beschuldigd van ongeautoriseerde generatieve AI-training, wat wijst op een groeiende juridische discussie over de grens tussen gebruik en misbruik van gegevens [link: https://www.ai-forum.nl/]. De Commissie AI van de Federatie Medisch Specialisten benadrukt dat zorgprofessionals veilig en verantwoord met AI moeten kunnen werken, en dat dit een basisniveau van AI-geletterdheid vereist [link: https://demedischspecialist.nl/nieuwsoverzicht/nieuws/verantwoord-gebruik-van-ai-wat-moet-een-zorgprofessional-weten-en-kunnen]. De uitbreiding van zo’n geletterdheid in de rechtspraak is essentieel om te voorkomen dat AI ooit wordt gezien als oordeelvanger in plaats van hulpmiddel.
De menselijke maat in de schaduw van de machine
De kern van het rechtspraakproces blijft de persoonlijke interactie tussen rechter, verdachte, getuige en advocaat. Raadsheer Van der Put benadrukt dat ‘AI mag dan slim zijn, maar rechtvaardigheid vraagt meer dan logica. Het gaat om de mens die tegenover je zit. Dáár doen we het voor.’ [link: https://www.mr-online.nl/rechtspraak-is-mensenwerk-juist-in-het-tijdperk-van-ai/]. Deze uitspraak is niet romantisch, maar fundamenteel: gerechtigheid is niet alleen een kwestie van logisch redeneren, maar ook van empathie, context, emotionele intelligentie en vertrouwen. In de praktijk wordt dit weerspiegeld in de werking van het gerechtshof ’s-Hertogenbosch, dat jaarlijks zo’n 10.000 belasting-, familie-, handels- en strafzaken in hoger beroep behandelt [link: https://www.itenrecht.nl/artikelen/op-13-november-start-de-zesde-editie-van-de-mr-s-k-martens-academie]. De beslissingen worden genomen op basis van een maatwerkaanpak die rekening houdt met onderliggende problemen in de samenleving, en waarbij elke zaak een unieke context heeft [link: https://www.itenrecht.nl/artikelen/op-13-november-start-de-zesde-editie-van-de-mr-s-k-martens-academie]. De opkomst van agentic browsers zoals Perplexity’s Comet, die autonome acties uitvoeren binnen de browser en toegang tot ingelogde sessies kunnen krijgen, brengt nieuwe veiligheids- en privacyrisico’s met zich mee, wat de noodzaak van menselijke controle nog groter maakt [link: https://theinnovativelawyer.ai/insights]. De rechtspraak moet nu kiezen: het experiment beëindigen of deze digitale toegang tot recht opschalen – maar altijd onder de voorwaarde dat de menselijke maat centraal blijft [link: https://theinnovativelawyer.ai/insights].