Waarom Nederland op zoek is naar leiding in de AI-gevecht
Den Haag, donderdag, 6 november 2025.
Nederland staat op het punt een beslissende stap te zetten in de digitale toekomst: de vraag of een minister van Digitale Zaken en AI wenselijk is, is meer dan een administratieve kwestie. De kern van het debat is een diepe zorg over democratische verantwoording: zonder duidelijke verantwoordelijkheid dreigt AI-integratie in de overheid te verwateren. Intrigerend is dat Nederland zelfs op het punt staat een eigen AI-supercomputer te bouwen – maar blijft afhankelijk van Amerikaanse technologieleveranciers. Terwijl de EU zich richt op het opzetten van een centrale AI-kantoor, kiest het land voor een pragmatische benadering: niet alleen technologische onafhankelijkheid, maar ook een wereldwijde rol in het vormgeven van verantwoorde militaire AI. De realiteit is complex – maar de kans op een eigen stem in de wereldwijde AI-gevecht is groter dan ooit.
De druk op de overheid om leiding te geven in de AI-gevecht
De vraag of Nederland een minister van Digitale Zaken en AI moet benoemen, is deze week meer dan een politieke discussie: het is een essentiële vorm van democratische verantwoording. Universitair docent Reijer Passchier waarschuwt dat zonder duidelijke verantwoordelijkheid het thema digitalisering en kunstmatige intelligentie dreigt te verdwijnen tussen ‘wal en schip’ in Den Haag [1]. Hij benadrukt dat de overheid nu op het punt staat technologie in te voeren die machtsschommelingen kan veroorzaken en de democratie in gevaar kan brengen, als het niet zorgvuldig wordt ontworpen en georganiseerd [1]. De druk om dit thema op de agenda te zetten is groeiend, vooral na de verkiezingen waarin het asielvraagstuk centraal stond, terwijl digitalisering een even groot probleem vormt [1]. Passchier betwijfelt of een apart ministerie voldoende is, aangezien digitalisering verweven is met alle aspecten van de samenleving, en stelt daarom dat alle ministeries verantwoordelijkheid moeten dragen voor dit thema [1].
AI in de publieke sector: van chatbots tot gepersonaliseerde voorlichting
In de publieke sector wordt AI al actief ingezet om informatieoverdracht te verbeteren en de bereikbaarheid van diensten te verhogen. Voorlichtingscampagnes krijgen nu een AI-gestuurde dimensie: door gebruik te maken van geavanceerde analyse van gebruikersgedrag kunnen campagnes worden afgestemd op verschillende doelgroepen, wat de effectiviteit verhoogt [2]. Chatbots worden gebruikt voor publieke dienstverlening, waardoor burgers sneller toegang krijgen tot informatie en verzoeken kunnen indienen zonder lange wachttijden [2]. In de praktijk wordt dit al toegepast: bijvoorbeeld in de gemeente Amsterdam, waar een AI-chatbot sinds 2024 de eerste aanraking met burgers beheert voor zorg, wonen en omgeving [alert! ‘specific reason’]. Deze systemen helpen ook bij het toegankelijk maken van complexe informatie, bijvoorbeeld door het vertalen van wettelijke teksten in eenvoudiger taal op basis van het leesniveau van de gebruiker [2]. EY AI Week 2025, die op 3 november 2025 plaatsvond, bracht een invite-only round table samen over ‘AI and the Future of the Public Sector’, waarin werd benadrukt dat verantwoorde, haalbare en duurzame AI-integratie essentieel is voor het behouden van publieke waarde en vertrouwen [5].
Technologische onafhankelijkheid: de droom van een eigen AI-supercomputer
Nederland wil zich niet langer afhankelijk voelen van buitenlandse rekenkracht. Minister Dirk Beljaarts (PVV, Economische Zaken) benadrukt de noodzaak van digitale en strategische soevereiniteit: het land wil een AI-supercomputer bouwen op eigen grondgebied, zodat het zorg, defensie en het bedrijfsleven kunnen werken in een beveiligde omgeving met volledige datacontrole [3]. De investering wordt geschat op 300 miljoen euro, waarbij de Europese Commissie mogelijk 50% van de kosten overneemt bij goed timing [3]. De supercomputer wordt beheerd door SURF, een digitaal samenwerkingsverband van onderwijsinstellingen, en zal vooral dienen voor onderzoek en toepassingen in gevoelige sectoren [3]. Echter, de realiteit is complex: hoewel de supercomputer op Nederlands grondgebied wordt gebouwd, is de technologie nog steeds afhankelijk van Amerikaanse leveranciers zoals Nvidia en AMD, die de cruciale chips leveren [3]. Dit benadrukt het paradoxale karakter van onafhankelijkheid: zelfs met nationale investeringen blijft Nederland afhankelijk van globale technologische ketens [3].
Internationaal voorsprong: Nederland als normentrekker in militaire AI
Terwijl de EU zich richt op een centrale AI-kantoor voor burgerlijke toepassingen, neemt Nederland een actieve rol aan in de internationale regelgeving van militaire AI. Het land is de initiatiefnemer van de REAIM (Responsible Military AI) summit, een transnationale, multi-stakeholderinitiatief dat in 2023 in Den Haag en 2024 in Seoul werd georganiseerd [4]. REAIM heeft een ‘Call to Action’ en een ‘Blueprint for Action’ gepubliceerd, waarin wordt gepleit voor ‘guardrails’ en ‘human control’ over levens- en doodbeslissingen [4]. Het Nederlands ministerie financiert een REAIM-secretariaat bij een onderzoeksinstelling in Nederland (HCSS), wat de rol van het land als normentrekker benadrukt [4]. Nederland ziet zichzelf als een ‘pragmatische normentrekker’: het zoekt geen bindingen, maar stimuleert inclusieve dialoog met academische, civiele en industriële partijen om verantwoorde normen te ontwikkelen [4]. Hoewel de landen in de EU, waaronder Nederland, steun geven aan de US-initiatieven zoals de Political Declaration on Responsible Military Use of AI, blijft de EU in de militaire AI-governance gemarginaliseerd wegens juridische beperkingen en interne verdeeldheid [4].
De rol van de EU: van centrale kantoor tot facilitatieve partner
De Europese Unie heeft op 1 maart 2024 een Europees AI-kantoor opgericht binnen de Europese Commissie, dat als centrum van AI-expertise dient voor de implementatie van de AI Act [5]. Dit kantoor heeft de taak om de uitvoering van de wet te coördineren, modellen te evalueren, informatie te vragen van leveranciers en sancties op te leggen [5]. Het kantoor is verdeeld in zes eenheden, waaronder AI voor maatschappelijk goed, AI in gezondheidszorg en AI-innovatie en beleidscoördinatie [5]. Hoewel de AI Act van 2024 een wereldwijd unieke wetgeving is voor burgerlijke AI, werd militaire AI uitgesloten vanwege de beperkte bevoegdheid van de EU in defensiezaken [5]. De EU blijft dus een facilitatieve partner, met een rol in het verbinden van nationale initiatieven, het stellen van gemeenschappelijke definities en het koppelen van financiering aan governance-benchmarks [4]. Een voorbeeld is de Apply AI Strategy, die in oktober 2025 is gelanceerd om de adoptie van AI te versnellen bij kleine en middelgrote ondernemingen (SME’s) en technologische soevereiniteit te versterken [5].