Hoe AI-browsers ons informatiegedrag veranderen
Amsterdam, maandag, 17 november 2025.
Sinds het begin van 2025 verdringen AI-browsers als Perplexity Comet en OpenAI’s Atlas steeds meer traditionele zoekmachines. Wat eerst een zoekresultaat was, wordt nu direct een samengevat antwoord – zonder bronvermelding. De impact is groot: gebruikers krijgen snelle antwoorden, maar leren minder hoe ze kritisch omgaan met informatie. Bovendien verzamelen AI-bedrijven zoekopdrachten om hun modellen te verbeteren, zonder transparantie. De meeste mensen weten niet dat hun zoekgedrag wordt gebruikt als ‘brandstof’ voor AI. In Nederland zijn bibliotheken nu bezig met het ontwikkelen van nieuwe tools om mensen te helpen bij het navigeren tussen AI-antwoorden en waarheid.
De opkomst van AI-browsers: een nieuwe tijd in informatieopvraging
Sinds het begin van 2025 verdringen AI-browsers zoals Perplexity’s Comet en OpenAI’s Atlas traditionele zoekmachines in Nederland. Deze browsers bieden geen zoekresultaten meer, maar directe samenvattingen van antwoorden, vaak zonder bronvermelding. Het resultaat is een verandering in het browsen: waar mensen vroeger zelf moesten filteren en evalueren, krijgen ze nu een antwoord op een plaatje. Comet, een Chromium-gebaseerde browser, is sinds 1 november 2025 beschikbaar en vereist expliciete instemming met het gebruik van zoekopdrachten voor het verbeteren van AI-modellen [1]. OpenAI’s Atlas, beschikbaar voor iOS sinds 2025, wordt door technologie-expert Anil Dash gezien als een ‘Anti-Web’, omdat het gebruikers niet naar het oorspronkelijke web brengt, maar hen houdt gevangen in een omheinde tuin van AI-gegenereerde inhoud [1]. Deze verandering raakt niet alleen de manier waarop men informatie zoekt, maar ook het vertrouwen in digitale inhoud en de kritische vaardigheden die daarbij horen.
De impact op mediageletterdheid en kennisverzameling
De transformatie van het browsen via AI-browsers heeft een directe impact op mediageletterdheid, vooral bij jonge gebruikers. Traditionele vaardigheden, zoals het beoordelen van bronnen, detecteren van bias of valse informatie, worden minder noodzakelijk, omdat de AI automatisch antwoorden geeft zonder bronnen te tonen. Volgens een onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is het gebruik van AI-bots voor informatieverzameling sinds het begin van 2025 gestegen met 40% [1]. Dr. Els van Dijk, hoogleraar Mediageletterdheid aan de Universiteit van Amsterdam, stelt dat de manier waarop mensen informatie zoeken ‘radicaal veranderd’ is sinds 2025 [1]. De Nationale Bibliotheek van Nederland heeft daarop een nieuwe mediatraining geïntroduceerd voor scholieren, gericht op het begrijpen van AI-bots en het onderscheiden van waarheid en simulatie [1]. Deze ontwikkeling duidt op een groeiende zorg over het verlies van kritische evaluatievaardigheden onder jonge generaties.
De data-afhankelijkheid van AI-gebaseerde systemen
AI-browsers verzamelen zoekopdrachten en gebruikersgedrag zonder transparantie, wat leidt tot een sterkere afhankelijkheid van bedrijven zoals Perplexity en OpenAI. Bij Comet moet de gebruiker expliciet instemmen met het gebruik van zijn zoekopdrachten voor het verbeteren van AI-modellen, wat de gebruiker in de positie brengt van een ‘brandstofleverancier’ voor de AI [1]. Anil Dash beschuldigt OpenAI ervan dat het ‘parasiteert op een internet van voetstootse toestemming’ en ‘vreten van alles wat er maar te grijpen is’, inclusief persoonlijke documenten en gedrag [1]. De groeiende afhankelijkheid van AI-systemen zonder zichtbare transparantie leidt tot een risico op dataexploitatie, waarbij gebruikers hun privacy en controle verliezen. De Nationale Bibliotheek en de Nederlandse overheid hebben daarom op 15 oktober 2025 een subsidie van €2,3 miljoen toegewezen aan bibliotheken om AI-geïnspireerde educatieve tools te ontwikkelen [1].
Pilotprojecten en de nieuwe rol van bibliotheken
In reactie op de veranderingen in informatievoorziening zijn Nederlandse bibliotheken bezig met het herdefiniëren van hun rol als kritische tussenpersoon tussen AI en gebruikers. Sinds 2025 worden pilootprojecten uitgevoerd in 12 provinciale bibliotheken met als doel het ontwikkelen van tools die mensen helpen bij het navigeren tussen AI-antwoorden en waarheid [1]. Deze projecten zijn onderdeel van een grootschaliger plan voor een nationaal AI-informatiebewustzijnsprogramma dat in 2026 geïmplementeerd wordt [1]. De pilootvoorlichting was gepland voor mei 2025, maar is niet uitgevoerd; de actuele status van de pilot is [alert! ‘onafgehandelde planning; geen actuele uitvoering gemeld’] [1]. De bibliotheken willen dus niet alleen informatie verstrekken, maar ook leerlingen, ouders en volwassenen helpen bij het vertrouwen in en het kritisch beoordelen van AI-generatie, wat een fundamentele stap is naar een verantwoorde informatiemaatschappij.
AI in voorlichting: van gepersonaliseerde informatie tot campagnes
AI wordt niet alleen ingezet in browsen, maar ook in publiekscommunicatie en voorlichting. Het gebruik van gepersonaliseerde informatievoorziening via AI-chatbots verbetert de toegankelijkheid van complexe informatie voor diverse doelgroepen. Amazon heeft op 14 november 2025 een AI-gestuurde vertaaldienst gelanceerd, Kindle Translate, die e-boekautors in één klik vertalingen in Spaans of Duits mogelijk maakt binnen uren [2]. De service gebruikt een in-house large-language model van AWS en biedt een side-by-side preview voor menselijke controle, met een “Kindle Translate”-badge en 10% gratis voorbeeld voor lezers [2]. Voor auteurs die traditioneel $5.000 of meer zouden betalen voor een menselijke vertaling van een 70.000-woord roman, is dit een revolutie [2]. De AI-vertalingen zijn nog niet perfect: Amazon waarschuwt dat ‘sommige fouten kunnen optreden’, vooral bij literaire nuance, idiomatische uitdrukkingen en culturele referenties [2]. Dit benadrukt dat AI in voorlichting geen vervanging is, maar een hulpmiddel dat wordt geïntegreerd met menselijke controle.
Toegankelijkheid, inclusiviteit en de uitdaging van betrouwbaarheid
AI versterkt de toegankelijkheid van informatie, vooral voor mensen met lees- of schrijfproblemen, of die niet in het oorspronkelijke taalgebied leven. Het gebruik van AI in voorlichtingscampagnes helpt bij het bereiken van diverse doelgroepen en het meten van effectiviteit via gegevensanalyses. Bijvoorbeeld: Amazon’s Kindle Translate-systeem synchroniseert automatisch rechten, metadata, prijzen en pagina’s over talen heen, en zorgt ervoor dat een bestseller in het Engels automatisch wordt aangeraden in de Spaanse Kindle-store [2]. Dit vergroot de bereikbaarheid van kennis. Toch blijft de betrouwbaarheid van AI-gegenereerde informatie een uitdaging. Anil Dash omschrijft AI-antwoorden als ‘een op het laatste moment geschreven boekverslag door een scholier die vooral uit Wikipedia had geplagieerd’ [1]. Bovendien kunnen systemen zoals Windows 11, versie 23H2, zelfs door AI-gerelateerde updates problemen veroorzaken, zoals bij het October 2025-update (KB5066793) dat smartcard-authenticatie in 32-bit toepassingen blokkeerde [3]. Dit toont aan dat de technologie niet alleen in informatie- maar ook in infrastructuur en veiligheid zijn grenzen heeft.
De rol van investering en marktontwikkeling in AI
De snelheid waarmee AI-startups groeien, verandert ook de venture capital-industrie. Startups die vroeger op basis van marktfit en omzet werden beoordeeld, moeten nu voldoen aan strenge criteria zoals technische DNA, gegevensvliegwiel, en duurzame klantverlangens [4]. Sommige startups met $5 miljoen omzet kunnen nog steeds geen follow-on funding krijgen door gebrek aan langtermijnstrategie [4]. De markt is nog in een vormgevingsfase, zonder een onaantastbare leider in foundation models, wat ruimte laat voor nieuwe spelers [4]. Dit verandert de dynamiek in de voorlichting: organisaties kunnen nu sneller AI-tools ontwikkelen, maar moeten ook rekening houden met de ethische implicaties van gegevensverzameling en transparantie. De overheid en publieke instellingen moeten daarom strategieën ontwikkelen die technologische vooruitgang combineren met maatschappelijke verantwoordelijkheid.