Hoe AI de grondrechten van iedereen in de gaten houdt
Den Haag, vrijdag, 5 december 2025.
Stel je voor dat een algoritme beslist of je een lening krijgt, een baan, of zelfs een verkeersboete krijgt — zonder dat je er iets van weet. Het College voor de Rechten van de Mens heeft nu een overzicht gepubliceerd dat laat zien hoe de Europese AI-verordening de bescherming van fundamentele rechten, zoals privacy en het recht op een eerlijk proces, echt waarborgt. Het meest opvallende? De wet vereist dat zelfs hoogrisico-AI-systemen in overheidsdiensten worden getoetst op discriminatie en transparantie. Dit betekent dat je als burger recht hebt op uitleg als een machine je beslissing neemt. De komende maanden zullen toezichthouders en organisaties deze richtlijnen in de praktijk brengen — en dat kan de manier waarop AI in ons dagelijks leven wordt ingezet, voorgoed veranderen.
Hoe AI de grondrechten van iedereen in de gaten houdt
Stel je voor dat een algoritme beslist of je een lening krijgt, een baan, of zelfs een verkeersboete krijgt — zonder dat je er iets van weet. Het College voor de Rechten van de Mens heeft nu een overzicht gepubliceerd dat laat zien hoe de Europese AI-verordening de bescherming van fundamentele rechten, zoals privacy en het recht op een eerlijk proces, echt waarborgt. Het meest opvallende? De wet vereist dat zelfs hoogrisico-AI-systemen in overheidsdiensten worden getoetst op discriminatie en transparantie. Dit betekent dat je als burger recht hebt op uitleg als een machine je beslissing neemt. De komende maanden zullen toezichthouders en organisaties deze richtlijnen in de praktijk brengen — en dat kan de manier waarop AI in ons dagelijks leven wordt ingezet, voorgoed veranderen. De verordening, die op 2025-12-04 werd gepubliceerd, vormt een centrale pijler in de juridische structuur rond AI-gebruik in Europa, met een nadruk op de verantwoordelijkheid van overheden en organisaties bij het ontwikkelen en inzetten van AI, vooral in overheidsdiensten [2].
Van algoritmes tot rechten: de rol van het College voor de Rechten van de Mens
Het College voor de Rechten van de Mens vervult in Nederland de rol van grondrechtenautoriteit voor AI-systemen en werkt daarbij samen met andere toezichthouders [2]. Het overzicht dat op 2025-12-04 is gepubliceerd, is bedoeld als hulpmiddel voor toezichthouders, beleidsmakers en organisaties bij de uitvoering van de wet [2]. Door de verordening wordt grondrechtenbescherming een centraal onderdeel van de AI-regulering, wat nieuwe verantwoordelijkheden oplegt aan toezichthouders, die nu niet alleen op productveiligheid maar ook op grondrechten moeten letten [2]. De wet beoogt het gebruik van AI mogelijk te maken binnen kaders die risico’s voor veiligheid, gezondheid en grondrechten moeten beperken [2]. Omdat AI in uiteenlopende maatschappelijke domeinen wordt ingezet en verschillende grondrechten kan raken, benadrukt het College dat de beoordeling van risico’s per context moet plaatsvinden [2].
AI in overheidsdiensten: transparantie en het recht op uitleg
In de context van overheidsdiensten moet AI-systemen in ieder geval de rechten op privacy, non-discriminatie en een eerlijk proces waarborgen. De Europese AI-verordening voegt een grondrechtendimensie toe aan het bestaande toezicht op productveiligheid, wat voor toezichthouders een nieuwe taak betekent [2]. Het overzicht beschrijft hoe de wet bescherming van grondrechten vormgeeft, en waar de betreffende waarborgen in de wet zijn terug te vinden, zoals in bepalingen over AI-geletterdheid, verboden AI-systemen, verplichtingen voor hoogrisico-systemen en het gebruik van testomgevingen [2]. Het College stelt dat de effectiviteit van de bescherming afhangt van de verdere uitwerking van de verordening in Europese technische standaarden, richtsnoeren en sjablonen [2]. Ook de kennis en vaardigheden van ontwikkelaars, aanbieders, gebruikers en toezichthouders zijn volgens het College bepalend voor het tijdig herkennen van risico’s [2].
De impact op voorlichting en publiekscommunicatie
De toepassing van AI in voorlichting en publiekscommunicatie groeit snel. Volgens de Overheidsbrede Monitor GenAI uitgevoerd door TNO is het gebruik van generatieve AI binnen Nederlandse overheidsorganisaties gestegen van 8 toepassingen in 2024 naar 81 in 2025 [2]. Deze toename betekent dat AI in steeds meer sectoren, waaronder voorlichting, wordt ingezet voor gepersonaliseerde informatievoorziening, chatbots voor publieke dienstverlening en AI-gestuurde voorlichtingscampagnes [2]. Zo kunnen chatbots binnen overheidsdiensten 24/7 toegankelijk zijn, wat de bereikbaarheid van informatie aanzienlijk verbetert [2]. AI helpt bij het bereiken van verschillende doelgroepen, het verbeteren van informatieoverdracht en het meten van de effectiviteit van voorlichtingscampagnes via gegevensanalyse [2].
Voordelen en uitdagingen: privacy, inclusiviteit en betrouwbaarheid
Hoewel AI veel voordelen biedt, zijn er ook uitdagingen die moeten worden aangepakt. De verordening vereist dat AI-systemen worden getoetst op discriminatie en transparantie, vooral in overheidsdiensten [2]. Dit is cruciaal voor het waarborgen van inclusiviteit, omdat algoritmes anders kunnen leiden tot onrechtvaardige selectie of toegangsbelemmeringen [2]. Bovendien moet het gebruik van AI in voorlichting voldoen aan privacystandaarden, met name wat betreft het verwerken van persoonsgegevens [2]. Het College benadrukt dat de bescherming van grondrechten afhangt van de kennis en vaardigheden van alle betrokken partijen — van ontwikkelaars tot eindgebruikers [2]. De lopende heronderhandelingen over de digitale omnibus kunnen gevolgen hebben voor de huidige bescherming van grondrechten, wat extra aandacht vereist van beleid makers [2].
AI als instrument voor toegankelijke informatie
AI kan helpen bij het toegankelijk maken van complexe informatie voor diverse doelgroepen. Gepersonaliseerde informatievoorziening kan afgestemd worden op het leesniveau, taalgebruik en voorkeuren van gebruikers, wat de begrijpbaarheid van juridische, medische of technische teksten aanzienlijk verbetert [2]. Chatbots kunnen eenvoudige vragen direct beantwoorden, terwijl AI-gestuurde campagnes metingen doen op basis van gebruiksgedrag, wat leidt tot meer gerichte en effectieve communicatie [2]. De verordening vereist dat hoogrisico-systemen worden getoetst op transparantie en uitlegbaarheid, wat zorgt voor meer vertrouwen in de besluitvorming van AI [2].